مالیات به‌عنوان یکی از مهم‌ترین منابع درآمدی دولت‌ها، نقش اساسی در تأمین هزینه‌های عمومی و توسعه زیرساخت‌ها ایفا می‌کند. این ابزار مالی، علاوه بر تأمین منابع مالی، می‌تواند به عنوان وسیله‌ای برای تنظیم رفتارهای اقتصادی، کاهش نابرابری‌های اجتماعی و حمایت از سیاست‌های اقتصادی دولت مورد استفاده قرار گیرد.
بررسی نظام‌های مالیاتی و تأثیرات آن‌ها بر اقتصاد و جامعه، اهمیت ویژه‌ای در مطالعات اقتصادی و سیاست‌گذاری دارد.
در این مقاله قصد داریم به چیستی مالیات و انواع آن بپردازیم.
مالیات چیست؟
مالیات، مبلغی است که افراد، شرکت‌ها و نهادها به دولت یا مقامات مالیاتی به منظور تأمین منابع مالی برای تأمین هزینه‌های عمومی و خدمات اجتماعی پرداخت می‌کنند. این پرداخت‌ها به صورت‌های مختلفی می‌تواند انجام شود.
هدف اصلی مالیات‌ها، تأمین منابع مالی برای دولت است تا خدماتی مثل بهداشت، آموزش، زیرساخت‌ها، امنیت و دفاع ملی را تأمین کند.
به بیان ساده، مالیات سهم هر فرد یا شرکت از هزینه‌های اداره کشور است.
پرداخت مالیات اجباری بوده و طبق قانون دریافت می‌شود.
اهداف پرداخت مالیات چیست؟
- تامین بودجه دولت (ساخت مدرسه، بیمارستان، پرداخت حقوق کارکنان و …)
- بازتوزیع ثروت (گرفتن مالیات بیشتر از افراد پردرآمدتر برای خدمات‌رسانی به قشر ضعیف‌تر)
- کنترل تورم و مصرف (دولت با بالا بردن نرخ مالیات می‌تواند روی مصرف برخی از کالاها تاثیر بگذارد.)
- تشویق یا تنبیه اقتصادی (دولت می‌تواند برای ترغیب افراد به اموری مانند تولید دانش بنیان، صادرات و غیره از معافیت‌های مالیاتی یا برعکس برای مقابله با رفتارهای زیان‌بار از افزایش مالیات استفاده کند.)
انواع مالیات کدامند؟
انواع مالیات در ایران مطابق شکل زیر به دو دسته کلی مالیات مستقیم و غیرمستقیم تقسیم می‌شود.
مالیات‌های مستقیم شامل چه مواردی می‌شوند؟
این نوع مالیات‌ها مستقیماً از افراد حقیقی یا حقوقی توسط دولت دریافت می‌شود،
بدون آن‌که واسطه‌ای در این فرآیند دخیل باشد. نمونه‌ای از این نوع، مالیات بر درآمد یا عملکرد است که با صدور برگ تشخیص مالیات، مستقیماً از مؤدیان (مانند صاحبان مشاغل یا شرکت‌ها) اخذ می‌شود.
مالیات بر درآمد
مالیاتی است که بر اساس میزان درآمد سالانه‌ی اشخاص حقیقی یا حقوقی (مانند افراد یا شرکت‌ها) توسط دولت تعیین و اخذ می‌شود. این نوع مالیات یکی از زیرمجموعه‌های مالیات‌های مستقیم است که بر اساس نوع منبع درآمد به چهار دسته اصلی تقسیم می‌شود:
مالیات بر درآمد املاک
هرگاه اشخاص حقیقی یا حقوقی از طریق مالکیت یا بهره‌برداری از املاک خود در داخل کشور درآمد کسب کنند، این درآمد مشمول مالیات خواهد بود. این نوع مالیات شامل درآمدهای ناشی از اجاره دادن، انتقال مالکیت، ساخت و فروش املاک است.
مالیات بر اجاره املاک (درآمد اجاره)
🔴 طبق قانون ۲۵٪ از کل اجاره از مالیات معاف می‌شود و ۷۵٪ باقی‌مانده مشمول مالیات است.
نرخ مالیات بر اجاره به نوع مالک بستگی دارد:
| نوع مالک | نرخ مالیات |
|---|---|
| شخص حقیقی | ۱۵٪ تا ۲۵٪ به صورت پلکانی متغیر است. |
| شخص حقوقی (شرکت) | نرخ ثابت ۲۵٪ |
مثال ساده:
اگر یک واحد ساختمانی را ماهانه ۱۰ میلیون تومان اجاره دهید، درآمد سالانه = ۱۲۰ میلیون تومان
۲۵٪ کم می‌شود = ۹۰ میلیون
اگر شخص حقیقی باشد، مالیات حدود 13.5 میلیون تومان خواهد بود (با نرخ ۱۵٪)
مالیات بر نقل و انتقال املاک (فروش ملک)
وقتی ملکی را می‌فروشید، باید مالیات نقل و انتقال قطعی پرداخت کنید.
نرخ این نوع مالیات شامل:
🔴 ۵٪ از ارزش معاملاتی ملک (نه قیمت واقعی فروش) به عنوان مالیات در نظر گرفته می‌شود.
❌نکته مهم:
- ارزش معاملاتی توسط اداره دارایی مشخص می‌شود و معمولاً کمتر از قیمت بازار است.
- ملک سند زده نمی‌شود مگر این مالیات آن پرداخت شود.
مالیات بر ساخت و فروش ملک (سازندگان حرفه‌ای)
اگر کسی به‌صورت مداوم ساخت‌وساز انجام دهد (مثلاً سالی چند واحد بسازد و بفروشد)، مشمول مالیات بر درآمد ناشی از ساخت و فروش ملک می‌شود.
نرخ این نوع مالیات شامل:
🔴 ۲۵٪ از سود خالص (درآمد حاصل از فروش منهای هزینه‌ها) به عنوان مالیات در نظر گرفته می‌شود.
❌ نکته مهم:
- اگر در طول ۳ سال، بیش از ۲ بار ساخت و فروش انجام دهید، این کاربه عنوان «فعالیت شغلی» محسوب شده و مشمول مالیات حرفه‌ای می‌شوید.
مالیات بر درآمد مشاغل (اشخاص حقیقی)
درآمدهایی که اشخاص حقیقی از فعالیت‌های شغلی یا حرفه‌ای در کشور به دست می‌آورند، در قالب مالیات بر مشاغل مشمول مالیات می‌شوند. این دسته شامل اصناف، فریلنسرها و ارائه‌دهندگان خدمات مختلف هستند.
نرخ مالیات بر درآمد مشاغل به صورت پلکانی بر اساس درآمد سالانه به صورت جدول زیر است:
| درآمد مشمول مالیات سالانه (ریال) | نرخ مالیات |
|---|---|
| تا 1.2 میلیارد | معاف |
| 1.2 تا 1.68 میلیارد | ۱۰٪ |
| 1.68 تا 2.76 میلیارد | ۱۵٪ |
| 2.76 تا 4.08 میلیارد | ۲۰٪ |
| بالاتر از 4.08 میلیارد | ۳۰٪ |
❌ مشاغل موظف‌اند اظهارنامه خود را تا پایان خرداد هر سال به اداره مالیات ارائه دهند.
مالیات بر درآمد اتفاقی
در این نوع مالیات، درآمدهایی مدنظر قرار می‌گیرند که به‌صورت پیش‌بینی‌نشده یا بلاعوض به فرد تعلق می‌گیرد؛ مانند دریافت جوایز نقدی یا غیرنقدی از شرکت‌ها یا نهادهای مختلف. این‌گونه درآمدها تحت عنوان درآمد اتفاقی، مشمول مالیات خاص خود هستند.
نرخ معمول: ۱۰٪ تا ۳۰٪
- جایزه‌های نقدی و غیرنقدی: معمولاً ۲۰٪
- هبه و بخشش‌ها: مشمول مقررات خاص بسته به نوع دارایی
فرمول ساده:
🔴 ارزش جایزه × نرخ مالیات = مالیات بر درآمد اتفاقی
مالیات بر درآمد اشخاص حقوقی
تمامی شرکت‌ها و مؤسسات حقوقی موظف‌اند بابت درآمدهای حاصل از فعالیت‌های خود، بخشی از سود خالصشان (درآمد – هزینه‌های قابل قبول مالیاتی) را به‌عنوان مالیات پرداخت کنند. نرخ فعلی این نوع مالیات، ۲۵ درصد از سود سالانه است.
مالیات بر دارایی
این نوع مالیات هم یکی از زیرمجموعه‌های مالیات‌های مستقیم به‌شمار می‌آید. در این نوع مالیات، دولت بر اساس میزان دارایی‌های افراد، مالیات دریافت می‌کند. مهم‌ترین انواع آن عبارت‌اند از:
مالیات بر ارث
زمانی که فردی در داخل کشور فوت می‌کند، اموال و دارایی‌هایی که از او باقی می‌ماند، مشمول مالیات بر ارث می‌شود.
وراث موظف‌اند پیش از تقسیم دارایی‌ها، سهم مالیات مربوطه را به دولت پرداخت کنند.
نرخ مالیات بر ارث بستگی به طبقه وراث دارد:
| طبقه وراث | نرخ حدودی (تقریبی) |
|---|---|
| طبقه اول (فرزند، والدین) | ۵٪ تا ۱۵٪ |
| طبقه دوم (خواهر، برادر) | ۱۵٪ تا ۲۵٪ |
| طبقه سوم (سایر افراد) | تا ۳۵٪ |
❌ پرداخت مالیات شرط لازم برای تقسیم و انتقال اموال متوفی است.
حق تمبر
در هنگام ثبت شرکت‌ها یا افزایش سرمایه آن‌ها قانون‌گذار، مالیاتی تحت عنوان حق تمبر در نظر می‌گیرد.
شرکت‌ها موظف‌اند حداکثر تا دو ماه پس از ثبت یا افزایش سرمایه، مبلغی معادل نیم در هزار از کل سرمایه ثبتی یا افزایش‌یافته را به‌عنوان حق تمبر پرداخت نمایند.
📘 مثال:
سرمایه ۱۰۰ میلیارد ریال ← حق تمبر = ۵۰۰ میلیون ریال
مالیات‌های غیرمستقیم شامل چه مواردی می‌شوند؟
در این نوع مالیات، دولت به شکل غیرمستقیم و از طریق واسطه‌هایی مانند فروشندگان یا ارائه‌دهندگان خدمات، مبلغ مالیات را از مصرف‌کنندگان نهایی دریافت می‌کند. برای نمونه، مالیات بر ارزش افزوده را می‌توان نام برد که هنگام خرید کالا یا خدمات از مشتریان دریافت و به حساب دولت واریز می‌شود.
مالیات بر واردات
یکی از نمونه‌های مالیات‌های غیرمستقیم به شمار می‌رود که مسئولیت دریافت آن بر عهده گمرک است.
مالیات بر حقوق و عوارض گمرکی
این نوع مالیات بر پایه ۴ درصد از ارزش گمرکی کالا به‌علاوه میزان سود بازرگانی محاسبه می‌شود و تعیین آن بر عهده هیئت وزیران است.
این مبلغ صرفاً برای واردات قطعی کالاها است و خدمات جانبی مانند بارگیری، تخلیه یا انبارداری را شامل نمی‌شود.
مالیات بر واردات خودرو
واردات خودروهای خارجی نیز مشمول مالیات خاصی می‌شود که یکی از مهم‌ترین انواع مالیات‌های وارداتی به شمار می‌رود.
این نرخ مالیاتی هر ساله توسط سازمان امور مالیاتی کشور مشخص می‌گردد و
محاسبه آن بر اساس حجم موتور خودرو (بر حسب سی‌سی) انجام می‌شود.
در سال ۱۴۰۲، تعرفه واردات خودرو نسبت به سال قبل تغییری نکرده و
همچنان طبق مقررات سال ۱۴۰۱ اعمال می‌شود؛ با این حال، احتمال تغییر در نرخ‌ها در آینده وجود دارد.
مالیات بر سود بازرگانی
در هنگام واردات قطعی کالا، گمرک مبلغی را تحت عنوان سود بازرگانی دریافت می‌کند.
این نرخ ثابت نیست و بسته به تصمیمات سالانه دولت و سیاست‌گذاران اقتصادی تغییر می‌کند.
برخی شرکت‌ها مانند شرکت‌های دانش‌بنیان، مجموعه‌های فعال در حوزه نوآوری و فناوری، و شرکت‌هایی که در زمینه تجاری‌سازی فعالیت دارند، از پرداخت سود بازرگانی معاف هستند.
همچنین، برخی اقلام وارداتی و کالاهایی که از مسیر برخی بنادر خاص مانند خرمشهر، بوشهر، آبادان و جزیره هرمز وارد کشور می‌شوند، ممکن است مشمول تخفیف‌های ویژه‌ای در این زمینه شوند.
مالیات بر مصرف و فروش
این نوع مالیات در زمره مالیات‌های غیرمستقیم قرار دارد و ویژگی اصلی آن این است که با افزایش میزان مصرف یا فروش کالاها، مقدار مالیاتی که پرداخت می‌شود نیز افزایش می‌یابد. این مالیات شامل سه بخش اصلی می‌شود:
فرآورده‌های نفتی
عمدتاً شرکت‌های پتروشیمی مشمول آن هستند و در حوزه انرژی نقش پررنگی دارند.
نرخ مالیات در بعضی موارد خاص (پتروشیمی‌ها) تا ۲۰٪ یا بیشتر است.
محصولات دخانی
نرخ مالیات آن‌ها در قوانین مختلف تغییر کرده و وابسته به سیاست‌های بهداشتی و اقتصادی کشور است.
مقدار آن متفاوت؛ گاهی تا ۶۵٪ بسته به سیاست‌های بهداشتی تغییر می‌کند.
مالیات بر ارزش افزوده
تقریباً همه اقشار جامعه به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم با آن مواجه هستند، چراکه در اغلب خرید و فروش‌های روزمره اعمال می‌شود.
نرخ استاندارد: 10٪
برخی کالاها نرخ بالاتری دارند:
- سیگار: تا 65٪
- سوخت هواپیما: 20٪
- کالاهای اساسی مثل نان، لبنیات، گوشت و… معاف
❌ اظهارنامه VAT باید هر 3 ماه یکبار (فصلی) ارائه شود.
برای آشنایی با قانون سامانه مودیان به زبان ساده حتما این مقاله را ببینید.
قوانین مالیاتی ایران کدامند؟
قوانین مالیاتی ایران پیچیده و متعدد است اما فهرست برخی از مهم‌ترین آن‌ها شامل:
قانون مالیات‌های مستقیم
مهم‌ترین قانون مالیاتی کشور است که از سال 1345 تصویب شده و بارها اصلاح شده و در سال 1366 نسخه جدیدی از آن بازنویسی شد. این قانون پایه اصلی مالیات‌های مرتبط با درآمد، دارایی، ارث، اجاره، مشاغل و اشخاص حقوقی است. (متن کامل قانون)
📌 آخرین اصلاح عمده: سال ۱۳۹۴ و برخی موارد در قانون بودجه سالانه یا قانون پایانه‌های فروشگاهی در سال 1398
قانون مالیات بر ارزش افزوده (VAT)
این قانون از سال ۱۳۸۷ اجرا شد و در سال ۱۴۰۰ به‌طور کلی بازنگری و قانون دائمی مالیات بر ارزش افزوده تصویب شد. این مالیات از مصرف‌کننده نهایی دریافت می‌شود و فروشنده صرفاً واسطه پرداخت است. (متن کامل قانون)
📌 هدف: افزایش شفافیت معاملات و درآمد پایدار دولت
قانون پایانه‌های فروشگاهی و سامانه مؤدیان
مصوب سال ۱۳۹۸ و از مهم‌ترین قوانین جدید حوزه مالیاتی است. این قانون همه کسب‌وکارها را ملزم می‌کند که اطلاعات فروش خود را از طریق دستگاه‌های کارت‌خوان و صندوق فروش متصل به سامانه مؤدیان ثبت و به سازمان مالیاتی ارسال کنند. (متن کامل قانون)
📌 هدف: مقابله با فرار مالیاتی و ایجاد شفافیت در گردش مالی
برای تحلیل قانون پایانه‌های فروشگاهی و سامانه مؤدیان به زبان ساده حتما این مقاله را ببینید.
قانون اصلاح قانون مالیات‌های مستقیم
این قانون یک قانون مستقل نیست، اما به دلیل اهمیت زیاد، معمولاً در لیست قوانین مجزا آورده می‌شود. نسخه‌های اصلاحی در سال‌های ۱۳۸۰، ۱۳۹۴ و ۱۴۰۰ بسیار اثرگذار بودند.
📌 مهم‌ترین اصلاح: حذف مالیات بر درآمد اتفاقی برای بعضی موارد، افزایش نرخ‌ها، و ایجاد پایه‌های مالیاتی جدید بود. (متن کامل قانون)
مسئول اجرای قوانین مالیاتی در کشور کدام نهاد است؟
مسئول اجرای قوانین مالیاتی در کشور، سازمان امور مالیاتی ایران است که زیرمجموعه وزارت امور اقتصادی و دارایی محسوب می‌شود.
هر کاری مربوط به پرداخت مالیات اعم از ثبت نام در سامانه مالیاتی، تکمیل و فرستادن اظهارنامه و غیره همگی مربوط به این سازمان است.
وظایف سازمان امور مالیاتی شامل:
- تشخیص، وصول و نظارت بر اجرای صحیح مالیات‌ها
- ارائه خدمات به مودیان (مالیات‌دهندگان) از جمله تشکیل پرونده، ثبت‌نام، دریافت اظهارنامه و …
- پیگیری فرار مالیاتی و نظارت بر اجرای عدالت مالیاتی
روش‌های پرداخت مالیات چگونه است؟
در نظام مالیاتی ایران، انواع مختلفی از مالیات‌ها وجود دارد که هر کدام روش پرداخت خاص خود را دارند.
برخی نیاز به ارائه اظهارنامه توسط مؤدی دارند،
در حالی که برخی دیگر به‌صورت غیرمستقیم و توسط واسطه‌ها (مانند کارفرما یا گمرک) پرداخت می‌شوند.
در این بخش، به‌صورت دسته‌بندی‌شده با تفکیک نوع مالیات، روش پرداخت و نیاز یا عدم نیاز به اظهارنامه، اطلاعات کامل ارائه شده است:
انواع مالیات، روش پرداخت و وضعیت اظهارنامه
| نوع مالیات | نیاز به اظهارنامه؟ | روش پرداخت | توضیحات تکمیلی |
|---|---|---|---|
| مالیات بر حقوق | ❌ خیر | توسط کارفرما (ماهانه) | کارفرما از حقوق کارمند کسر کرده و از طریق سامانه مالیاتی پرداخت می‌کند. |
| مالیات بر مشاغل (کسب‌وکار اینترنتی، مغازه، فریلنسر و…) | ✅ بله | اظهارنامه سالانه ← پرداخت آنلاین یا بانکی | مؤدی باید اظهارنامه مالیاتی را تا ۳۱ خرداد ارائه دهد. پرداخت از طریق درگاه ملی خدمات مالیاتی انجام می‌شود. |
| مالیات بر شرکت‌ها (اشخاص حقوقی) | ✅ بله | اظهارنامه سالانه ← درگاه مالیاتی یا بانک | حداکثر ۴ ماه پس از پایان سال مالی باید اظهارنامه ارائه و مالیات پرداخت شود. |
| مالیات بر اجاره املاک | ✅ بله | اظهارنامه اجاره یا همراه با اظهارنامه مشاغل | پرداخت از طریق درگاه ملی یا بانک انجام می‌شود. مستأجر نیز ممکن است مکلف به کسر و پرداخت باشد (در مورد شرکت‌ها). |
| مالیات بر ارزش افزوده (VAT) | ✅ بله (فصلی) | اظهارنامه فصلی ← پرداخت آنلاین | فروشندگان کالا یا خدمات مشمول باید هر فصل اظهارنامه ارسال و مالیات را پرداخت کنند. |
| مالیات بر ارث | ✅ بله | اظهارنامه ارث ← پرداخت پیش از انتقال | باید حداکثر یک سال پس از فوت متوفی ارائه شود. پرداخت قبل از انتقال قانونی اموال الزامی است. |
| مالیات بر درآمد اتفاقی (هبه، صلح، جایزه و…) | ✅ بله | اظهارنامه موردی ← پرداخت پس از محاسبه | هنگام دریافت این نوع درآمد، باید اظهارنامه ارائه و مالیات پرداخت شود. |
| مالیات بر دارایی‌های لوکس (خودرو و خانه لوکس) | ❌ خیر | محاسبه سیستمی ← پرداخت در سامانه | سازمان مالیاتی بر اساس اطلاعات ثبتی، مالیات را تعیین می‌کند. مؤدی باید آن را پرداخت کند. |
| مالیات تکلیفی (حق‌الزحمه، اجاره به شرکت‌ها و…) | ✅ برای پرداخت‌کننده | لیست مالیات‌های کسر شده ← پرداخت توسط شرکت یا سازمان | شرکت‌ها موظف به کسر مالیات از پرداختی‌ها و ارسال لیست آن به اداره مالیات هستند. دریافت‌کننده نیازی به اظهارنامه ندارد. |
| مالیات بر واردات | ❌ خیر | هنگام ترخیص کالا توسط گمرک | در زمان ترخیص کالا، مالیات توسط گمرک محاسبه و اخذ می‌شود. مؤدی اظهارنامه جداگانه نمی‌دهد. |
| مالیات بر مصرف کالاهای خاص (سیگار، نوشابه، بنزین و…) | ❌ خیر | در قیمت کالا لحاظ شده | تولیدکننده یا واردکننده پرداخت می‌کند؛ مصرف‌کننده غیرمستقیم می‌پردازد. |
روش‌های عمومی پرداخت مالیات در ایران
از طریق درگاه ملی خدمات مالیاتی
با ورود به سامانه مودیان، مؤدی می‌تواند اظهارنامه ثبت کند، قبض مالیاتی دریافت کرده و پرداخت را انجام دهد.
برای آشنایی دقیق با نحوه ثبت نام در سامانه مودیان حتما این مقاله را ببینید.
از طریق بانک‌ها و سامانه‌های بانکی
با استفاده از شناسه قبض و پرداخت، می‌توان از طریق اینترنت‌بانک، موبایل‌بانک یا مراجعه حضوری به بانک‌ها، مالیات را پرداخت کرد.
پرداخت اقساطی
مؤدیان می‌توانند در موارد خاص (با تأیید اداره مالیات)، مالیات خود را تقسیط کرده و در چند مرحله پرداخت کنند.
پرداخت توسط اشخاص ثالث
مانند کارفرما در مالیات حقوق، یا شرکت‌ها در مالیات‌های تکلیفی؛ در این موارد، مسئولیت پرداخت با مؤدی نیست، اما اطلاعات در پرونده مالیاتی فرد ثبت می‌شود.
جمع‌بندی نهایی:
مالیات‌هایی مثل مشاغل، اجاره، شرکت‌ها، ارث، ارزش افزوده، درآمد اتفاقی نیاز به اظهارنامه دارند.
در مقابل، مالیات‌هایی مثل حقوق، واردات، دارایی لوکس، مصرف کالاهای خاص نیازی به اظهارنامه ندارند و به صورت سیستمی یا توسط واسطه‌ها پرداخت می‌شوند.
مشاوره فوری تو خونه!
با سه کلیک، کارشناس بالنج بهت زنگ میزنه.
